श्री दत्तात्रयांचे स्वरुप - एकमुखी की त्रिमुखी आज सर्वत्र आढळणारी दत्तमूर्ती त्रिमुखी आहे. उपनिषदे, पुराणे व महाभारत पाहिले, तर त्या सर्व वर्णनात दत्तात्रेय त्रिमुखी नसून एकमुखीच आहेत. इतकेच नव्हे, तर प्राचीन मूर्तिविज्ञानातही दत्तात्रेय एकमुखीच आहेत. भागवतात देवत्रयींनी अत्रिंना “यद् न ध्यायति ते वयम्” “तू ज्या एका तत्त्वाचे ध्यान करीत आहेस त्याचेच आम्ही तिघेजण अंशभूत आहोत.” पुढे तेराव्या शतकापासून ‘त्रिगुणात्मक त्रैमूर्ती’ असे दत्तात्रेयांचे स्वरूप आहे. अनेक साक्षात्कारी दत्तभक्तांना दत्तात्रेयांचे दर्शन एकमुखीच झाले आहे. ‘गुरुचरित्रा’तील परंपरेला आदरणीय मानणारे आणि नरसोबाच्या वाडीहून दत्तभक्तीची प्रेरणा मिळविणारे असे सत्पुरुषही एकमुखी दत्तात्रेयांचेच पुरस्कर्ते होते. थोर दत्तोपासक दासोपंतांचे उपास्य दैवत एकमुखी व षड्भुज दत्तात्रेय आहेत. या मूर्तीच्या सहा हातांत शंख, चक्र, त्रिशूल, डमरू, कमंडलू व रुद्राक्ष धारण केलेले आहेत. या मस्तकावर जटाभार, मुकुट व कमरेला पितांबर आहे. ही मूर्ती तांब्याची असून तिचेच चित्र दासोपंतांनी पासोडीवर चितारले आहे. निरंजन रघुनाथ व त्यांचे गुरू रघुनाथस्वामी यांना साक्षात्कार झाला तो एकमुखी षड्भुज दत्तात्रेयांचा. याच निरंजन रघुनाथांचे शिष्य झाशीचे नारायण महाराजांना गिरनार पर्वतावर दत्तात्रेयांचा साक्षात्कार झाला. तोही एकमुखी व षड्भुज दत्तात्रेयांचा. श्रीवासुदेवानंद सरस्वती टेंबेस्वामी यांनी एकमुखी व द्विभुज अशी दत्तमूर्ती पुरस्कारिली आहे. सांप्रताचे ध्यान हे नाथसंप्रदायाच्या प्रभावामुळे जनमानसात रुजलेले आहे. भगवान दत्तात्रेय हे अनादि शक्तीचे रहस्य जाणणारे व आद्य आहेत. नाथसंप्रदायाने दत्तात्रेयांना तंत्रविद्येचे प्रवर्तक मानले आहे. आज मितीला नवनाथांमुळे नाथसंप्रदाय ओळखला जात असला तरी आणि नाथसंप्रदायातील अनेकांची गुरुपरंपरा आदिनाथ म्हणजेच शंकरापर्यंत जाऊन भिडत असली तरी काही नाथांना शंकराच्या आदेशावरून दत्तात्रेयांनी उपदेश केल्याच्या कथा आहेत. या त्रिमूर्तीचे आणि दत्तात्रेयाचे एकीकरण कसे आणि केव्हा घडून आले ? असा प्रश्न वाचकांच्या मनात उभा रहाणे स्वाभाविक आहे. इ. स. १२०० पर्यंत दत्तात्रेयाचे स्वरूप एकमुखीच होते; परंतु पुढे पंधराव्या शतकात सरस्वती गंगाधराने लिहिलेल्या ‘गुरुचरित्रा’त मात्र दत्तात्रेयाचे स्वरूप त्रिमूर्ती बनले. हा बदल घडून यायला दत्तजन्माच्या कथेत बराच वाव होता. त्रिमूर्तीत समाविष्ट असणाऱ्या तीनही देवतांचा आशीर्वाद दत्तजन्माला कारणीभूत आहे. #🙏श्री गुरुदेव दत्त💐